Του Σεργκέι Τσάπνιν
Πριν από λίγα χρόνια ήταν δύσκολο να φανταστεί κανείς την πολιτική καταστολή στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, αλλά σήμερα αποτελεί ήδη μια κατάσταση: οι ιερείς που δηλώνουν την αντιπολεμική τους στάση τίθενται σε αργία ή ακόμη καθαιρούνται. Ο Σεργκέι Τσάπνιν, ανώτερος ερευνητής στο Κέντρο Ορθόδοξων Σπουδών του Πανεπιστημίου Φόρνταμ, εξηγεί: Στη σοβιετική εποχή, τα μέσα της εκκλησίας για την καταπολέμηση της διαφωνίας ήταν πολύ ηπιότερα και η θέση των αντιφρονούντων της εκκλησίας έβρισκε υποστήριξη ακόμη και στο σώμα των επισκόπων. Κατά τη γνώμη του, μετά την κατάρρευση του συστήματος Πούτιν, η Εκκλησία στη Ρωσία είναι πιθανό να μετατραπεί σε μια ομοσπονδία ορθόδοξων κοινοτήτων χωρίς σαφή κάθετη δομή.
Αυτό που συμβαίνει στη
Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία προκαλεί σύγχυση, απογοήτευση, ακόμη και θυμό. Αλλά,
από την άλλη πλευρά, αν ο ίδιος ο Πατριάρχης Κύριλλος δεν καταδίκασε τον πόλεμο
και κυριολεκτικά αναγκάζει τους ιερείς, και μαζί τους και τους λαϊκούς, να
προσεύχονται όχι για την ειρήνη, όπως προστάζει το Ευαγγέλιο, αλλά "για τη
νίκη της Αγίας Ρωσίας", τότε η αναπόφευκτη συνέπεια είναι η ιδεολογική
ομογενοποίηση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και, κατά συνέπεια, τα αντίποινα
κατά των διαφωνούντων.
Η εκτίμηση είναι
ακόμη μερικές δεκάδες, αλλά οι "ορθόδοξοι πατριώτες" πιέζουν ήδη για
τη δίωξη περίπου 300 ιερέων που υπέγραψαν έκκληση για συμφιλίωση λίγο μετά την
έναρξη του πολέμου.
Πώς μπορεί κανείς να
εξηγήσει αυτό που συμβαίνει; Γιατί ο Πατριάρχης Κύριλλος αντιγράφει τον
κατασταλτικό μηχανισμό που έχει δημιουργηθεί στο ρωσικό κράτος; Θα μιλήσουμε
γι' αυτό παρακάτω, αλλά πρώτα θα εξετάσουμε την τελευταία υπόθεση μεγάλης
δημοσιότητας - τη στέρηση της διακονίας του Πρωτοπρεσβύτερου Αλεξίου Ουμίνσκι,
προϊσταμένου της εκκλησίας της Αγίας Τριάδας της Μόσχας στο Χοχλάχ.
Εδώ είναι η ιστορία
της καταστολής κατά του πατέρα Αλεξίου στην πιο συνοπτική μορφή. Στις 5
Ιανουαρίου 2024, με εντολή του Πατριάρχη Κυρίλλου, του απαγορεύτηκε η διακονία
και απομακρύνθηκε από τη θέση του προϊσταμένου, ενώ μια εβδομάδα αργότερα του
αφαιρέθηκε η ιερατική του διακονία σε συνεδρίαση του επισκοπικού δικαστηρίου
της Μόσχας. Ο επίσημος λόγος - δεν διάβασε την "προσευχή για την Αγία
Ρωσία", την οποία συνέταξε ο Πατριάρχης Κύριλλος και απαίτησε να
διαβάζεται συνεχώς σε όλες τις εκκλησίες της Μόσχας. "Επιβαρυντική
περίσταση" - επέτρεψε στον εαυτό του να δηλώσει δημοσίως ότι είναι
προτιμότερο να πηγαίνει κανείς σε εκείνες τις εκκλησίες όπου προσεύχονται για
την ειρήνη παρά σε εκείνες όπου προσεύχονται για τη νίκη. Ούτε ένας από τους
βοηθούς επισκόπους της Μόσχας, ούτε ένας από τους δικαστές του εκκλησιαστικού
δικαστηρίου, ούτε ένας από τους προϊσταμένους των εκκλησιών της Μόσχας δεν
μίλησε δημοσίως υπέρ του π. Αλεξίου. Η εκκλησιαστική διοίκηση έκανε τα πάντα
γρήγορα και ομαλά.
Οι 20.000 υπογραφές
στην έκκληση προς τον πατριάρχη να επαναφέρει τον πατέρα Αλέξιο στην ιεροσύνη,
καθώς και οι εκατοντάδες δημοσιεύσεις στα ρωσικά και παγκόσμια μέσα ενημέρωσης,
είναι κάτι που ο πατριάρχης Κύριλλος και η εκκλησιαστική του διοίκηση μπορούν
απλώς να αγνοήσουν.
Οι καταστολές του
2024 μπορούν κάλλιστα να συγκριθούν με τις καταστολές κατά των ιερέων Νικολάι Εσλιμάν
και Γκλεμπ Γιακούνιν στα μέσα της δεκαετίας του 1960. Τον Νοέμβριο του 1965
άρχισαν να κυκλοφορούν μια ανοιχτή επιστολή προς τον Πατριάρχη Αλέξιο Α΄
("Σιμάνσκι") με μια γλαφυρή περιγραφή της εικόνας της δίωξης της
ελευθερίας της συνείδησης στην ΕΣΣΔ και της σιωπής των επισκόπων. Τον Δεκέμβριο
του 1965, αντίγραφα αυτής της επιστολής στάλθηκαν στον Νικολάι Ποντγκόρνι,
Πρόεδρο του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ, στον Αλεξέι Κοσίγκιν, Πρόεδρο του
Συμβουλίου Υπουργών της ΕΣΣΔ, και στον Ρομάν Ρουντένκο, Γενικό Εισαγγελέα της
ΕΣΣΔ.
Ο Πατριάρχης Αλέξιος
Α' χρειάστηκε έξι μήνες για να εκδώσει απόφαση σχετικά με την έκθεση για την
υπόθεση, η οποία ήταν σκληρή για την εποχή εκείνη, στα μέσα Μαΐου του 1966:
"Κρίνω απαραίτητο να τους απαλλάξω από τα
καθήκοντά τους, με αποκλεισμό από την ιεροσύνη μέχρι να μετανοήσουν πλήρως, με
την προειδοποίηση ότι αν συνεχίσουν τις φαύλες δραστηριότητές τους, θα είναι
απαραίτητο να εφαρμοστούν αυστηρότερα μέτρα εναντίον τους, σύμφωνα με την
απαίτηση των κανόνων της Εκκλησίας".
Ήδη από τα τέλη
Μαΐου, οι αδικημένοι ιερείς προσέφυγαν στην Ιερά Σύνοδο, και ο πατριάρχης
ανταποκρίθηκε (ένα εκπληκτικό παράδειγμα επισκοπικής συνείδησης ή, αν θέλετε,
δημοκρατικών παραδόσεων στη Σοβιετική Εποχή της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας)
καλώντας τους επισκόπους να δώσουν απαντήσεις σε αυτή την προσφυγή. Την ίδια
στιγμή, ο αρχιεπίσκοπος Θεοδόσιος ("Πογκόρσκι") της Πένζα δεν
φοβήθηκε να απευθυνθεί στον πατριάρχη "με την πιο ευλαβική παράκληση να
συγχωρέσει τους ιερείς που είχαν τεθεί σε αργία". Φυσικά, αυτό δεν συνέβη,
αλλά και μόνο το γεγονός μιας τέτοιας έκκλησης είναι σημαντικό. Σήμερα, ένας
επίσκοπος που θα τολμούσε να κάνει κάτι τέτοιο θα ονομαζόταν τρελός και θα
τιμωρούνταν αμέσως.
Ως αποτέλεσμα, ο
Γιακούνιν και ο Εσλιμάν αποκλείστηκαν από το λειτούργημα "μέχρι να
μετανοήσουν" με απόφαση της Συνόδου στις 8 Οκτωβρίου 1966. Ο Νικολάι
Εσλιμάν πέθανε το 1985 χωρίς να αποκατασταθεί στην ιερατική διακονία. Ωστόσο,
μετά τον δεύτερο γάμο του, είχε κανονικά κωλύματα για την ιερατική διακονία. Ο
Γκλεμπ Γιακούνιν πέθανε το 2014- στα τέλη της δεκαετίας του 1980 αποκαταστάθηκε
στη διακονία, αλλά λίγα χρόνια αργότερα τέθηκε σε αργία και πάλι και αργότερα
ακόμη και αναθεματίστηκε, δηλαδή αφορίστηκε από την Εκκλησία, για τις πολιτικές
του δραστηριότητες και τις δραστηριότητες για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Όπως γίνεται
αντιληπτό από αυτή τη σύγκριση, ακόμη και στη σοβιετική εποχή, όταν μια τέτοια
διαφωνία αποτελούσε στην πραγματικότητα έγκλημα κατά του κράτους και η Ρωσική
Ορθόδοξη Εκκλησία βρισκόταν υπό τον απόλυτο έλεγχο του Συμβουλίου Θρησκευτικών
Υποθέσεων και της KGB, τα ίδια τα μέσα της εκκλησίας για την καταπολέμηση της
διαφωνίας ήταν πολύ ηπιότερα, και επιπλέον, η θέση των εκκλησιαστικών
αντιφρονούντων έβρισκε συμπάθεια και ακόμη και κάποια υποστήριξη μεταξύ του σώματος
των επισκόπων.
Σε αυτό το πλαίσιο,
η πρακτική του σημερινού πατριάρχη να στερεί την αξιοπρέπεια ενός ατόμου επειδή
αρνείται να απαγγείλει την προσευχή, στην οποία είναι "ραμμένη" όχι
μόνο η μυθολογία της Αγίας Ρωσίας, αλλά και αρκετά συγκεκριμένες ιδεολογικές
στάσεις, μοιάζει όχι απλώς υπερβολική, αλλά ξεπερνά κατά πολύ τη σκληρότητα της
σοβιετικής εποχής.
Το πιο οξύ και
οδυνηρό ερώτημα που προκύπτει στην περίπτωση αυτή είναι το εξής: αν το
αυταρχικό ύφος της διακυβέρνησης του Πατριάρχη Κυρίλλου και τα πολυάριθμα
εγκλήματά του κατά της Εκκλησίας είναι τόσο προφανή, και δεν είναι λιγότερο
προφανές ότι ο αγώνας κατά του πατριάρχη στις σημερινές συνθήκες είναι
αδύνατος, αφού οι άλλοι θεσμοί της εκκλησιαστικής διοίκησης είτε καταστρέφονται
είτε εκτελούν πειθήνια τη θέληση του πατριάρχη, αξίζει να παραμείνει κανείς σε
μια τέτοια Εκκλησία; Φυσικά, εδώ μιλάμε για τη θεσμική Εκκλησία, για την
κατανόηση της Εκκλησίας ως οργανισμού.
Όσοι εγκαταλείπουν
τη Ρωσική Ομοσπονδία μπορεί κάλλιστα να επιλέξουν άλλες ορθόδοξες δικαιοδοσίες.
Εκεί, οι ενορίες απολαμβάνουν πολύ μεγαλύτερη αυτονομία, αλλά προκύπτουν
προβλήματα όταν προσπαθούν να εισέλθουν σε μια άλλη εκκλησιαστική κουλτούρα: οι
δυσκολίες δεν είναι μόνο υφολογικές, αλλά και, για παράδειγμα, όταν προσπαθούν
να προσαρμοστούν σε νέες γλώσσες λατρείας - για τους περισσότερους
μετεγκατασταθέντες δεν είναι τόσο μεγάλο πρόβλημα αν είναι αγγλικά ή, ας πούμε,
γαλλικά, αλλά αν είναι ελληνικά, σερβικά ή ολλανδικά, οι δυσκολίες της
προσευχής σε άγνωστες γλώσσες είναι σημαντικές.
Στο εσωτερικό της
Ρωσίας, δεν υπάρχει πουθενά να καταφύγει κανείς. Η πιο συνηθισμένη μορφή
διαμαρτυρίας είναι η αποχώρηση από την Εκκλησία, η άρνηση συμμετοχής στη ζωή
των ενοριών της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ή η πολύ σπάνια παρακολούθηση των
λειτουργιών χωρίς προσωπική συμμετοχή στην ενοριακή ζωή. Για όσους έχουν
συνηθίσει σε μια ενεργή εκκλησιαστική ζωή, μια τέτοια απόφαση είναι οδυνηρή.
Μια εναλλακτική λύση
είναι να βρείτε μια ενορία όπου η συνάντηση με ομοϊδεάτες και, κυρίως, με
κοντινούς ανθρώπους εξακολουθεί να είναι δυνατή. Αλλά αυτή η εναλλακτική λύση
λειτουργεί μόνο σε μεγάλες πόλεις. Οι υπόλοιποι πρέπει να αρκεστούν σε διαδικτυακές
κοινότητες ή να αποφασίσουν να εγκαταλείψουν την εκκλησιαστική ζωή. Το ότι
τέτοιες περιπτώσεις δεν είναι μεμονωμένες αποδεικνύεται από την απάντηση του
Πρωτοπρεσβύτερου Αντρέι Κορντότσκιν (ο οποίος μεταπήδησε από τη Ρωσική Ορθόδοξη
Εκκλησία στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως το 2023) σε μια επιστολή από τη
Ρωσία, στην οποία αναφέρει ρητά ότι είναι σημαντικό να επιδιώξει κανείς την
ομοφωνία και να επανεξετάσει την πρακτική της συμμετοχής στη λατρεία,
αρνούμενος να τη δει ως πράξη ατομικής ευσέβειας:
"Η λειτουργία είναι ένα μυστήριο ενότητας....
Είστε ευτυχής που ενώνεστε με ανθρώπους που ομολογούν την Ορθοδοξία-Ζ; Είστε
πρόθυμοι να υποδυθείτε μια ενότητα μαζί τους που δεν υπάρχει; Ο καθένας πρέπει
να πάρει τη δική του απόφαση, αλλά αν η απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα είναι
αρνητική, έχετε το δικαίωμα να απέχετε από τη συμμετοχή σας στις λατρευτικές
λειτουργίες σε Ζ-εκκλησίες".
Αποδεικνύεται ότι το
νέο κύμα εκκοσμίκευσης δεν προκαλείται από κάποιες εξωτερικές δυνάμεις, αλλά
από την ίδια την οργάνωση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία στα μάτια
πολλών Ορθοδόξων Χριστιανών έχει πάψει να είναι Εκκλησία.
***
Η εικόνα της
Εκκλησίας στη συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου είναι σαφώς διττή. Από τη μία
πλευρά, η Εκκλησία μοιάζει με μια εταιρεία με τα δικά της πολιτικά και
οικονομικά συμφέροντα, όπου τα πάντα είναι οργανωμένα με έναν πολύ άκαμπτο,
στρατιωτικό τρόπο. Από την άλλη πλευρά, αν αλλάξουμε την οπτική γωνία και
κοιτάξουμε από τα κάτω, μέσα από τα μάτια του απλού ανθρώπου, η Εκκλησία είναι
μια ολόκληρη κοινότητα κοινοτήτων, όπου οι οριζόντιοι δεσμοί είναι πιο
σημαντικοί από την ιεραρχία και τα συμφέροντα, όπου οι σχέσεις φιλίας, στοργής,
κοινότητας, αλληλεγγύης παίζουν καθοριστικό ρόλο.
Μερικές φορές
αισθάνεται κανείς ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές Εκκλησίες - μπορεί κανείς
να ανήκει σε μία από αυτές και να μην ανήκει καθόλου στην άλλη, ή τουλάχιστον
να την αποφεύγει με κάθε τρόπο. Δυστυχώς, αυτή είναι μια ψευδαίσθηση που
καταρρέει όταν η τιμωρητική μηχανή της εκκλησιαστικής διοίκησης αρχίζει να
δουλεύει στο φουλ, στερώντας από τους ιερείς την αξιοπρέπειά τους,
καταστρέφοντας τις καθιερωμένες κοινότητες, ενώ παράλληλα συνειδητοποιεί την πλήρη
ατιμωρησία της.
Δεν είναι τυχαίο ότι
ανέφερα τη στρατιωτική φύση της εκκλησιαστικής διοίκησης. Αυτό είναι το κλειδί
για την κατανόηση της λογικής των ενεργειών της εκκλησιαστικής εξουσίας - του
πατριάρχη, των επισκόπων και των δομών που υπάγονται σε αυτούς: από τα
επισκοπικά γραφεία και τα δικαστήρια μέχρι τους διακόνους και την πλειοψηφία
των προϊσταμένων των εκκλησιών. Αυτός ο στρατιωτικός χαρακτήρας είναι πολύ
ιδιόμορφος - η Εκκλησία είναι κάτι σαν ένα στέλεχος μονάδων: υπάρχουν στρατηγοί
(επίσκοποι), υπάρχουν ανώτεροι και κατώτεροι αξιωματικοί (ιερείς και διάκονοι),
αλλά πρακτικά δεν υπάρχουν στρατιώτες και λοχίες (ο ρόλος των οποίων ανατίθεται
στους λαϊκούς).
Δηλαδή, η εξουσία
των στρατηγών επεκτείνεται σε όλους τους αξιωματικούς, αλλά ταυτόχρονα μόνο σε
ένα μικρό μέρος των στρατιωτών, δηλαδή σε εκείνους τους λαϊκούς που εργάζονται
άμεσα σε έναν ναό ή σε ένα μοναστήρι ή σε κάποιο εκκλησιαστικό ίδρυμα.
Προφανώς, οι εν λόγω μεταξύ των ενοριτών αποτελούν μειοψηφία. Οι ενορίτες που
δεν δεσμεύονται από σχέσεις εργασιακής υποταγής έχουν σχεδόν πλήρη ελευθερία
και, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, οι εκκλησιαστικές αρχές αναγνωρίζουν αυτό το
status quo. Αν κοιτάξουμε τις στατιστικές των εκκλησιαστικών δικαστηρίων, δεν
υπάρχουν σχεδόν καθόλου υποθέσεις εναντίον λαϊκών - μόνο εναντίον ιερέων.
Πώς είναι αυτό
δυνατόν; Το θέμα είναι ότι η εκκλησιαστική εξουσία έχει δύο όψεις - την
πνευματική και τη διοικητική. Ιδανικά θα πρέπει να βρίσκονται σε αρμονία. Η
πνευματική πτυχή συνδέεται με τη διδασκαλία και τη χαρισματική εξουσία, ενώ η
διοικητική πτυχή αφορά κυρίως τα καθήκοντα διαχείρισης τόσο των ανθρώπων όσο
και της περιουσίας. Στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία υπό τον Πατριάρχη Κύριλλο έχει
αναπτυχθεί μια θλιβερή κατάσταση: ως αποτέλεσμα της προσεκτικής επιλογής των
υποψηφίων επισκόπων, την οποία ο Πατριάρχης Κύριλλος πραγματοποιεί τα τελευταία
15 χρόνια, δεν υπάρχουν πρακτικά επίσκοποι με σοβαρή θεολογική εκπαίδευση, ούτε
επίσκοποι που θα είχαν χαρισματική εξουσία. Ο ίδιος ο Πατριάρχης Κύριλλος είχε
και χαρισματικό κύρος και τεράστια αξιοπιστία στα πρώτα χρόνια της πατριαρχίας
του, αλλά τα τελευταία χρόνια όλα αυτά κατέρρευσαν με πολύ θόρυβο. Τι έχει
απομείνει; Αυτό που απέμεινε είναι η διοικητική εξουσία, η οποία γίνεται όλο
και πιο άκαμπτη, δυσανεκτική σε κάθε μορφή διαφωνίας και, κατά συνέπεια, όλο
και πιο αδίστακτη.
Η απάντηση είναι η
απογοήτευση από την εκκλησιαστική ιεραρχία, της οποίας η εξουσία καθ' όλη τη
διάρκεια των μετασοβιετικών δεκαετιών ήταν σχεδόν ίση με εκείνη της Εκκλησίας.
Αυτή η μάλλον ρομαντική στάση απέναντι στην Εκκλησία έχει αντικατασταθεί από
μια πιο νηφάλια και ορθολογική στάση, αλλά η εκκλησιαστική διοίκηση δεν θέλει
να αναγνωρίσει τη νέα πραγματικότητα. Θέλοντας να διατηρήσει την εξουσία,
στρέφεται προς το κράτος για βοήθεια και στην πραγματικότητα συγχωνεύεται με
αυτό, προκειμένου να χρησιμοποιήσει την εξουσία του ή, ακριβέστερα, τον φόβο
των πολιτών γι' αυτήν για να διατηρήσει την ψευδαίσθηση της εικόνας της ως
πνευματικού ηγέτη του έθνους. Από τη μία πλευρά, αυτό ενισχύει τη διοικητική
εξουσία των επισκόπων, αλλά από την άλλη πλευρά, δεν λύνει καθόλου το πρόβλημα
της απογοήτευσης, και μάλιστα, αντίθετα, το επιδεινώνει.
Στον σημερινό κόσμο,
η διοικητική δύναμη των θρησκευτικών οργανισμών είναι μάλλον επισφαλής -
υπάρχουν πάρα πολλοί διαφορετικοί τρόποι ζωής, διαφορετικές κοινότητες για να
ενταχθούν. Και η ορθόδοξη υποκουλτούρα είναι απλώς μία από τις πολλές, στην
οποία μπορεί κανείς να ανήκει ή να μην ανήκει. Η απαίτηση για ιδεολογική
ομογενοποίηση, την οποία ο Πατριάρχης Κύριλλος έθεσε τώρα στην Εκκλησία σχεδόν
ως τελεσίγραφο, δημιουργεί μόνο την ψευδαίσθηση της ενότητας. Ο πατριάρχης
απαιτεί στην πραγματικότητα το αδύνατο από την Εκκλησία και, βλέποντας πώς η
Εκκλησία αντιστέκεται, δεν διστάζει πλέον να χρησιμοποιήσει οποιαδήποτε δύναμη
για να καταστείλει την αυξανόμενη διαφωνία.
Και εδώ είναι
απαραίτητο να γίνει μια σημαντική διευκρίνιση: φυσικά, δεν είναι η
εκκλησιαστική οργάνωση που αντιστέκεται στον πατριάρχη (έχει οικοδομηθεί και
είναι έτοιμη να δράσει μαζί του), αλλά η άλλη Εκκλησία - η Εκκλησία που είναι
συγκεντρωμένη γύρω από τίμιους και πνευματικά έγκριτους ιερείς, η οποία δεν
έχει περίπλοκες θεσμικές μορφές, δεν απαιτεί χρήματα για τη συντήρησή της, δεν
επιδιώκει συμμαχία με το κράτος, αλλά μάλλον βλέπει μια τέτοια συμμαχία ως
απειλή για την ύπαρξή της.
Η τύχη της σημερινής
εκκλησιαστικής οντότητας είναι στενά συνδεδεμένη με το κράτος. Δεν θα αντέξει,
θα καταρρεύσει μαζί με άλλες εταιρείες της εποχής Πούτιν, αν και όταν αρχίσουν
οι πολιτικές αλλαγές στη Ρωσία. Η Δεύτερη Εκκλησία θα επιβιώσει, αλλά το αν θα
θελήσει να πατήσει ξανά στην ίδια αξίνα και να δημιουργήσει μια νέα, πλέον
"καλή" εταιρεία με "καλή" ιεραρχία είναι ένα μεγάλο
ερώτημα. Ελπίζω να μην υπάρχουν αυταπάτες εδώ - δεν μπορεί να υπάρχουν καλές
εκκλησιαστικές εταιρείες. Και αν είναι έτσι, τότε η πρόταση για τη μεταρρύθμιση
της Εκκλησίας στη Ρωσία ως ομοσπονδία ορθόδοξων κοινοτήτων, που διατυπώθηκε
πριν από 15 χρόνια από τον Στάνισλαβ Μπελκόφσκι, η οποία φαινόταν απίθανη για
μεγάλο χρονικό διάστημα, μπορεί να μην απέχει τόσο πολύ από την πραγματικότητα.
