Του Αιδεσ. Nicholas Denysenko*
Πολλά συνέβησαν κατά το διάστημα που μεσολάβησε απ’ τη χορήγηση αυτοκεφάλου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας εκ μέρους του Πατριάρχου Βαρθολομαίου, το 2018-19. Ο κόσμος συνεχίζει τον αγώνα ενάντια στην πανδημία, ενώ φυσικές καταστροφές πλήττουν ανθρώπινες ζωές στην πατρίδα και στο εξωτερικό. Οι εικόνες Αφγανών που προσπαθούν να ξεφύγουν απ’ τους Ταλιμπάν μας έχουν αφήσει άναυδους, ενώ ο μακροβιότερος δικτάτορας της Ευρώπης συνεχίζει να μεταχειρίζεται με βάναυσο τρόπο τους πολίτες της Λευκορωσίας.
Όταν ο
COVID γονάτισε την υφήλιο το 2020, πίστευα ότι θα οδηγήσει σε μια πολυπόθητη
ανακωχή τον μακροχρόνιο πληροφοριακό πόλεμο που μαίνεται μεταξύ των Ορθόδοξων
Ουκρανών. Αναμφίβολα τότε οι πιο σκληροπυρηνικοί συμμετέχοντες της ομολογιακής
σύρραξης θα υποχωρούσαν.
Έκανα
λάθος. Οργή εξακολουθεί να επικρατεί ανάμεσα σε Ορθοδόξους εντός και εκτός
Ουκρανίας. Οι αντίπαλοι της χορήγησης αυτοκεφάλου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της
Ουκρανίας εξοργίστηκαν με την απόφαση του Πατριάρχου Βαρθολομαίου να επισκεφτεί
την Ουκρανία κατόπιν πρόσκλησης του Πρόεδρου Ζελένσκι επί τη ευκαιρία της
τριακοστής επετείου της εθνικής ανεξαρτησίας.
Αντίπαλοι
του Πατριάρχη, κληρικοί και λαϊκοί συγκεντρώθηκαν απαιτώντας να αναλάβει ευθύνη
για της ενέργειές του στην Ουκρανία και να συναντηθεί μαζί τους. Η ομάδα αυτή
που ονομάζεται «Μυριάνε» («Λαϊκοί»), τέλεσαν ολονυκτία στις 21 Αυγούστου, την
ημέρα της συνάντησης μεταξύ του Πατριάρχου Βαρθολομαίου και του Προέδρου
Ζελένσκι στο Ουκρανικό Κοινοβούλιο.
Η κατάσταση
που δημιουργήθηκε με την επίσκεψη του Βαρθολομαίου στην Ουκρανία ήταν
εκρηκτική. Οι αντίπαλοι του Πατριάρχοι ήσαν οργισμένοι, αλλά ανάλογα οργισμένοι
ήταν και οι οπαδοί του, οι οποίοι ήταν αποφασισμένοι να τον υποδεχτούν με
ευγνωμοσύνη και φιλόξενη διάθεση, φανερώνοντας ότι οι περισσότεροι Ουκρανοί
σέβονται την παρακαταθήκη και την πνευματική του εξουσία.
Η Άποψη
των Αντιφρονούντων
Εκ πρώτης
όψεως, φαινόταν ότι η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) και οι
υποστηρικτές της αντιτάχθηκαν στην απόφαση του Πατριάρχη Βαρθολομαίου να
ιδρύσει μια νέα αυτοκέφαλη Εκκλησία στην Ουκρανία. Ισχυρίστηκαν ότι η
Κωνσταντινούπολη δεν είχε κανονική δικαιοδοσία στην Ουκρανία και κατηγόρησαν
τον Πατριάρχη για παραβίαση της ακεραιότητας της κανονικής τους επικράτειας.
Διέσπειραν φήμες ότι η αμερικανική κυβέρνηση τον δωροδόκησε για να λάβει αυτή την
απόφαση με αντάλλαγμα την πολιτική της εύνοια. Διετείνοντο επίσης ότι η εν λόγω
απόφαση προκάλεσε ανεπανόρθωτη ζημιά στην Ορθόδοξη Εκκλησία προκαλώντας σχίσμα.
Ο
υπομονετικός ερευνητής που διακρίνει μέσα απ’ το επιφανειακό παραλήρημα και
θέλει να κατανοήσει τις παραπάνω κατηγορίες, μπορεί να δώσει μια
διαφοροποιημένη εξήγηση για τα τεκταινόμενα. Τα Πατριαρχεία Μόσχας και
Κωνσταντινουπόλεως έχουν ολοένα και πιο τεταμένες σχέσεις από την επανάσταση
των Μπολσεβίκων έως σήμερα. Η Μόσχα διαμαρτυρήθηκε έντονα για την απόφαση του
Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως να χορηγήσει αυτονομία στις Ορθόδοξες Εκκλησίες
της Φινλανδίας και της Εσθονίας το 1923, καθώς και αυτοκεφαλία στην Πολωνία το
1924. Μια προσεκτική εξέταση της αλληλογραφίας μεταξύ Μόσχας και Κωνσταντινουπόλεως
αποκαλύπτει τη ρωσική δυσαρέσκεια με την Κωνσταντινούπολη όσον αφορά τις
βαρύνουσες αποφάσεις που λήφθηκαν απ’ την τελευταία για τους Ορθόδοξους που
διαβιούσαν εντός της ρωσικής επικράτειας.
Ουσιαστικά
η Μόσχα αμφισβήτησε το πρωτείο της Κωνσταντινουπόλεως στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Η
κύρια πρόκληση αφορούσε τη διαδικασία χορήγησης αυτοκεφάλου στην εκάστοτε
αιτούσα Εκκλησία. Οι Οικουμενικές Σύνοδοι δεν παρείχαν κάποια ορισμένη
διαδικασία για τη χορήγηση αυτοκεφάλου και αρκετές Εκκλησίες άρχισες να απαιτούν
την ανεξαρτητοποίησή τους κατά την παρακμή και πτώση της Οθωμανικής, της
Αυστροουγγρικής και της Ρωσικής αυτοκρατορίας.
Μια
Διορθόδοξη επιτροπή συνέταξε πρόταση που παρείχε παραχωρήσεις και στις δυο
πλευρές, αλλά οι εκκλησίες ποτέ δεν την επικύρωσαν. Το ζήτημα χορήγησης
αυτοκεφάλου επρόκειτο να επιλυθεί στη μέλλουσα Πανορθόδοξη Σύνοδο, αλλά η
έλλειψη συναίνεσης οδήγησε στην αφαίρεση του εν λόγω ζητήματος απ’ την ημερήσια
διάταξη. Όταν η Μόσχα αποχώρησε αναστέλλοντας τη συμμετοχή της στην Αγία
και Μεγάλη Σύνοδο της Κρήτης το 2016 –μαζί με της Εκκλησίες της
Γεωργίας, της Βουλγαρίας και της Αντιόχειας– οι σχέσεις με την Κωνσταντινούπολη
έγιναν ακόμη πιο τεταμένες.
Αυτή η
συνοπτική παρουσίαση σχετικά με την τωρινή κατάσταση των σχέσεων Μόσχας
και Κωνσταντινούπολης μπορεί να οδηγήσει κάποιον στο να πιστέψει ότι η απόφαση
της Κωνσταντινούπολης να χορηγήσει αυτοκέφαλο στην Ουκρανία το 2019 έγινε ως
αντίποινα. Είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε το πλαίσιο των σχέσεων ούτως ώστε να
κατανοήσουμε την αυξανόμενη αποξένωση μεταξύ των Εκκλησιών, η οποία
επιδεινώθηκε λόγω εξωγενών παραγόντων κατά τη διάρκεια της σύγχρονης περιόδου.
Αυτή η
σύντομη περιγραφή της κατάστασης και του πλαισίου θέτει το εξής κύριο ερώτημα:
Γιατί ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος επισκέφτηκε την Ουκρανία;
Αποτελούσε
η επίσκεψή του μια ποιμαντική ενέργεια ή μια πρόκληση;
Ο
Πατριάρχης Βαρθολομαίος έχει μελετήσει διεξοδικά την κρίση της Ουκρανικής
Εκκλησίας εδώ και τριάντα χρόνια. Είμαι πεπεισμένος ότι ένα κρίσιμο συμβάν
έλαβε χώρα τον Ιούλιο του 1991, όταν ο Μητροπολίτης Βαρθολομαίος επισκέφτηκε
την Ουκρανία και είχε την ευκαιρία να συνομιλήσει με τον Μητροπολίτη Φιλάρετο
(Ντενισένκο), ο οποίος εκείνη την περίοδο ήταν ο προκαθήμενος της Ορθόδοξης
Εκκλησίας της Ουκρανίας (Πατριαρχείο Μόσχας). Η επίσκεψη αυτή πραγματοποιήθηκε
ένα μήνα πριν η Ουκρανία αποχωρήσει από τη Σοβιετική Ένωση και ανακηρύξει την
ανεξαρτησία της. Κατά το προηγούμενο έτος, ο Πατριάρχης Αλέξιος Β΄ έγραψε προς
τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Δημήτριο ζητώντας την υποστήριξή του αναφορικά
με την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας). Ο Πατριάρχης Αλέξιος
Β΄ υποστήριξε ότι οι Ουκρανοί Ελληνοκαθολικοί, καθώς και οι Ορθόδοξοι
υποστηρικτές της αυτοκεφαλίας δρούσαν βίαια και επιθετικά με σκοπό να
υφαρπάξουν ναούς της κανονικής Εκκλησίας. Ο Δημήτριος έστειλε μια σύντομη, αλλά
συνάμα υποστηρικτική απόκριση.
Ο Φιλάρετος
πρέπει να υπέθεσε τότε ότι ο Βαρθολομαίος –ο οποίος ερχόταν εκ μέρους του Δημητρίου–
θα καταδίκαζε τους οπαδούς της αυτοκεφαλίας. Η απάντηση του Βαρθολομαίου,
ωστόσο, δεν ήταν κατευναστική. Ο ίδιος δήλωσε ότι η Κωνσταντινούπολη ήταν
πρόθυμη να ξεκινήσει έναν ειρηνικό διάλογο με τη συμμετοχή όλων των θιγόμενων
μερών ούτως ώστε να καθοριστεί μια λύση από κοινού.
Θα ήταν
βολικότερο για τον Βαρθολομαίο να αποφύγει το ζήτημα και να υποστηρίξει τους
ισχυρισμούς της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πατριαρχείο Μόσχας).
Παρόλα αυτά
ο κατευνασμός του κυρίαρχου αφηγήματος και η ποιμαντική δράση δεν είναι πάντα
συμβατές ενέργειες.
Λίγο
αργότερα, ο Φιλάρετος και όλοι οι επίσκοποι της Ουκρανικής Ορθόδοξης
Εκκλησίας (Πατριαρχείο Μόσχας) υπέβαλαν αίτημα προς το Πατριαρχείο Μόσχας για
χορήγηση αυτοκεφάλου. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα είχαν καταλήξει σε συμφωνία με
τους υποστηρικτές του αυτοκεφάλου ή ότι θα είχαν απορροφήσει τις περισσότερες
ενορίες αν η Μόσχα αποκρινόταν θετικά.
Η Μόσχα
απέρριψε το ουκρανικό αίτημα για αυτοκεφαλία το 1992, υποστηρίζοντας ότι ήταν
πολιτικά υποκινούμενο και δεν αντιπροσώπευε τη βούληση του ουκρανικού λαού.
Έπειτα, για είκοσι έξι ολόκληρα χρόνια οι Ουκρανοί Ορθόδοξοι παρέμειναν
διχασμένοι, ενώ κληρικοί και λαϊκοί που ανήκαν στις δύο αυτοκέφαλες δομές στην
Ουκρανία ήταν αφορισμένοι από την Εκκλησία.
Το
θρησκευτικό status quo της ταραγμένης συνύπαρξης στην καλύτερη των περιπτώσεων
και της απόλυτης εχθρότητας στη χειρότερη, κατέστη σχεδόν μόνιμο από το 1992
έως το 2018. Κατά καιρούς έγιναν φιλότιμες προσπάθειες για την έναρξη ενός
Διορθόδοξου διαλόγου που θα συμπεριλάμβανε και επιτροπές διαλόγου της
Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πατριαρχείο Μόσχας) καθώς και της
Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πατριαρχείο Κιέβου). Ωστόσο, οι Ορθόδοξοι
Ουκρανοί ποτέ δεν συμφώνησαν σε μια κοινή οδό ενότητας, ενώ παράλληλα οι
Ορθόδοξες Εκκλησίες ανά τον κόσμο φάνηκαν να έχουν συνηθίσει την υφιστάμενη
κατάσταση που άφηνε εκατομμύρια ανθρώπους εκτός εκκλησιαστικής κοινωνίας.
Όταν το
Οικουμενικό Πατριαρχείο ανέστειλε τις κανονικές ποινές για την Ουκρανική
Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Κιέβου) και την Ουκρανική Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη
Εκκλησία τον Οκτώβριο του 2018, άνοιξε ένα δρόμο επαναφοράς εκατομμυρίων
ανθρώπων σε κοινωνία με την Εκκλησία. Η χορήγηση αυτοκεφάλου καθιέρωσε νέους
όρους στις ουκρανικές σχέσεις με την Εκκλησία – δεν υφίστατο πλέον ζήτημα για
την υπαγωγή σε μια Εκκλησία εκτός της ουκρανικής επικράτειας.
Ορισμένοι
ίσως σταματήσουν την ανάγνωσή τους εδώ ισχυριζόμενοι ότι η παραπάνω εξήγηση
είναι ανεπαρκής. Θα μπορούσαν να υποστηρίξουν ότι ο τόμος που παραχωρήθηκε στην
Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας την υποτάσσει στην Κωνσταντινούπολη ή ότι ο
Φιλάρετος και οι άλλοι εκκλησιαστικοί ηγέτες ποτέ δεν μετανόησαν για τις
πράξεις τους. Μια ενδελεχής εξέταση της κατάστασης μπορεί να διαφοροποιήσει
τέτοια απλουστευτικά συμπεράσματα. Για παράδειγμα, ποιος γνωρίζει πράγματι το
σύνολο των συμβάντων της εν λόγω ιστορικής περιόδου; Μια εμπεριστατωμένη
ανάλυση θα αποκάλυπτε σφάλματα πολλών προσωπικοτήτων και όχι μονάχα του
Φιλάρετου, ο οποίος δεν είναι ο μόνος που θα πρέπει να μετανοήσει για τις
πράξεις του.
Ο
Πατριάρχης Βαρθολομαίος φάνηκε να κατανοεί το επιτακτικό δίλημμα της κρίσης της
Ουκρανικής Εκκλησίας. Δύο πραγματικότητες συγκρούστηκαν στο θρησκευτικό status
quo: δεν υφίστατο συμφωνία για μια λύση και εκατομμύρια πιστών ήταν εκτός
κοινωνίας με την Εκκλησία. Οποιαδήποτε απόφαση που θα μετέβαλλε την υφιστάμενη
κατάσταση θα δυσαρεστούσε μια συγκεκριμένη παράταξη, ωστόσο ο διαχωρισμός είναι
ασύμβατος με το Ευαγγέλιο. Οι ποιμαντικές ενέργειες είναι συχνά αντιδημοφιλείς·
ο Πατριάρχης επέλεξε να παραχωρήσει αμνηστία σε εκατομμύρια πιστούς και όσοι
ισχυρίστηκαν ότι έχουν αποκλειστική πρόσβαση στη δικαιοσύνη διαμαρτυρήθηκαν
έντονα. Αν και η εν λόγω ποιμαντική ενέργεια ήταν αντιδημοφιλής σε πολλούς,
ήταν ταυτόχρονα ελεήμων για εκατομμύρια άλλους.
Στην
προκειμένη περίπτωση, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος αντιμετώπισε τις δυσάρεστες
συνέπειες των ποιμαντικών του ενεργειών επισκεπτόμενος τους ανθρώπους στους
οποίους χορήγησε αμνηστία και επανέφερε σε κοινωνία με την Εκκλησία. Στο
πλαίσιο αυτής της διαδικασίας, ήταν ο αποδέκτης μιας οργισμένης αντίδρασης,
εντός και εκτός της Ουκρανίας. Θα μπορούσε να μείνει σπίτι– άλλωστε είναι
επικίνδυνο να ταξιδεύεις και να βρίσκεσαι στο εξωτερικό εν μέσω μιας
θανατηφόρας πανδημίας. Οι ηγέτες όμως δεν μένουν αδρανείς προσπαθώντας να κατευνάσουν
τους πάντες. Αντιθέτως δρουν αποφασιστικά και εμμένουν στις αποφάσεις τους.
Αυτός είναι ο λόγος που η επίσκεψη του Πατριάρχη Βαρθολομαίου την Ουκρανία
αποτελεί μια ξεκάθαρη ποιμαντική ενέργεια και όχι μια προκλητική πράξη.
* Ο π. Nicholas Denysenko είναι καθηγητής Θεολογίας στην
έδρα «Εμίλ και Ελφρίντε Γιόχουμ» του Πανεπιστημίου Βαλπαραΐσο.
