Αναγέννηση της Ουκρανίας: Πώς ο πόλεμος επιτελεί μια λανθάνουσα λειτουργία απορωσοποίησης

Μια γυναίκα ζητωκραυγάζει καθώς το μνημείο της σοβιετικής εποχής στο Κίεβο που συμβολίζει την πρώην φιλία μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας διαλύεται. Φωτογραφία: Alessio Mamo/The Guardian

 

Ο πόλεμος πλήρους κλίμακας που έχει εξαπολύσει η Ρωσία στην Ουκρανία ενισχύει τις μη αναστρέψιμες διαδικασίες εξουκρανοποίησης και εξευρωπαϊσμού της ουκρανικής κοινωνίας παρά την επιθετική εισβολή. Όπως αποδεικνύουν οι δημοσκοπήσεις, όλες οι φιλοουκρανικές και φιλοδυτικές τάσεις που εντείνονται από την αρχή της ρωσικής επιθετικότητας το 2014 επιταχύνονται τώρα εκθετικά, σχηματίζοντας μια νέα γενιά της μεταπολεμικής Ουκρανίας.

Στη χώρα, όπου πριν από λίγο καιρό οι άνθρωποι νοσταλγούσαν τη Σοβιετική Ένωση, σήμερα, τα περισσότερα άτομα θεωρούν τους εαυτούς τους Ευρωπαίους και δεν βλέπουν εναλλακτικό μέλλον εκτός από τις δυτικές συμμαχίες. Η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση υποστηρίζεται πλέον από έναν αριθμό ρεκόρ Ουκρανών, το 91%, ενώ η πλειοψηφία πιστεύει ότι η ένταξη θα πραγματοποιηθεί τα επόμενα χρόνια.

Στη χώρα όπου μόλις χθες ο Λουκασένκο ήταν ο πιο δημοφιλής διεθνής ηγέτης, τώρα, ο Τζόνσον και ο Μπάιντεν θεωρούνται οι καλύτεροι φίλοι της Ουκρανίας με την υποστήριξη άνω του 80%.

Η χώρα, όπου οι τελευταίες ρωσικές παραγωγές κυριαρχούσαν στην κορυφή των charts, απαγορεύει τώρα τη ρωσική μουσική και τα φιλορωσικά πάρτι, και οι απαγορεύσεις αυτές εγκρίνονται από την πλειοψηφία του πληθυσμού. Η χώρα, με το ήμισυ του πληθυσμού της να έχει συγγενείς στη Ρωσία, μισεί τόσο τις ρωσικές αρχές όσο και τους Ρώσους και δεν πιστεύει ότι θα είναι ποτέ δυνατό να αποκατασταθούν οι σχέσεις μαζί τους (πάνω από το 60% είναι σίγουρο για αυτό).

Η πιο σημαντική αλλαγή, η οποία ενισχύεται σήμερα στην ουκρανική κοινωνία, είναι η αλλαγή στον αυτοπροσδιορισμό της γλώσσας. Είναι η πιο απαιτητική διαδικασία μεταμόρφωσης. Ταυτόχρονα, είναι το βασικό συστατικό του λεγόμενου «ρωσικού κόσμου» (η έννοια που χρησιμοποιεί η Ρωσία για τη διεξαγωγή υβριδικών πολέμων τόσο στην Ουκρανία όσο και σε άλλα προσαρτημένα εδάφη).

Κατά ειρωνικό τρόπο, η προσπάθεια του επιτιθέμενου να φέρει τον «ρωσικό κόσμο» στην Ουκρανία προκαλεί την αντίθετη διαδικασία κατά τη διάρκεια του πολέμου: όλο και περισσότεροι Ουκρανοί αλλάζουν από τα ρωσικά στην ουκρανική γλώσσα επικοινωνίας. Την τελευταία δεκαετία, ο αριθμός όσων θεωρούν την Ουκρανική μητρική τους γλώσσα έχει αυξηθεί από 57% σε 80%, και μόνο το 16% θεωρεί ως μητρική τους γλώσσα τα Ρωσικά, ενώ το 2012 οι τελευταίοι ήταν πάνω από το 40%. Στην καθημερινή επικοινωνία σήμερα, το 51% χρησιμοποιεί μόνο ουκρανικά και ένα άλλο 33% χρησιμοποιεί και τις δύο γλώσσες. Και μόνο το 15% επικοινωνεί μόνο στα ρωσικά, και στους λίγους μήνες από την έναρξη του πολέμου, ο αριθμός αυτός έχει χάσει τουλάχιστον 10 ποσοστιαίες μονάδες.

Προφανώς, η μετάβαση σε άλλη γλώσσα επικοινωνίας δεν μπορεί να είναι στιγμιαία. Απαιτεί κάποια περίοδο προσαρμογής, επομένως η «ροή» των ρωσόφωνων εμφανίζεται ομαλά στην κατηγορία «δίγλωσσοι». Ωστόσο, είναι σημαντικό αυτή η τάση να συνεχίσει να εξελίσσεται: τα δύο τρίτα όσων χρησιμοποιούν δύο γλώσσες σήμερα είναι έτοιμοι να μεταβούν αποκλειστικά στα ουκρανικά σύντομα. Ακόμη και το ένα τρίτο των ομιλητών που μιλούν μόνο ρωσικά είναι έτοιμοι να μεταβούν στα ουκρανικά. Η θετική δυναμική στον αυτοπροσδιορισμό είναι το αποτέλεσμα της αλλαγής της στάσης απέναντι στην ουκρανική γλώσσα σε όλες τις περιοχές, συμπεριλαμβανομένων των πιο ρωσόφωνων, στα νότια και ανατολικά της χώρας.

Ο Πούτιν ισχυρίζεται ότι η ουκρανική γλώσσα είναι πλασματική και είναι απαραίτητο να «προστατευθούν οι ρωσόφωνοι» στην Ουκρανία. Ταυτόχρονα, η πλειονότητα του πληθυσμού πιστεύει ακράδαντα ότι δεν υπάρχει πρόβλημα μεταξύ των ουκρανόφωνων και ρωσόφωνων πολιτών στην Ουκρανία (περίπου 70%). Έτσι, κανείς δεν πιστεύει τον μύθο ότι η Ρωσία ήρθε για να προστατεύσει τους ρωσόφωνους. Αντίθετα, όταν ρωτήθηκαν για τον κύριο σκοπό της Ρωσίας στον πόλεμο, οι περισσότεροι ερωτηθέντες μιλούν για την εξόντωση του ουκρανικού λαού και την πλήρη κατοχή, αλλά ποτέ για την προστασία του ρωσόφωνου Ντονμπάς. Από την αρχή του πολέμου, πολλοί πρόσφυγες από τις ανατολικές ρωσόφωνες περιοχές έχουν καταφύγει λόγω των βομβαρδισμών στο δυτικό τμήμα της Ουκρανίας, κάτι που δεν έχει προκαλέσει ιδιαίτερα γλωσσικά προβλήματα. Για παράδειγμα, στην πλήρως ουκρανόφωνη πόλη Ivano-Frankivsk, μόνο το 6% των κατοίκων αναφέρει σημαντικές δυσκολίες στην κατανόηση των προσφύγων. Οι υπόλοιποι ερωτηθέντες δεν έχουν τέτοια προβλήματα. Επιπλέον, το 80% θέλει να κάνει γνωριμίες και φίλους με εκτοπισμένα άτομα. Ένα μεγάλο μέρος των προσφύγων λέει ότι προσπαθούν να αλλάξουν τη γλώσσα τους στα ουκρανικά κατά την επικοινωνία με τους ντόπιους και περισσότεροι από τους μισούς σκέφτονται ακόμη και να μείνουν για να ζήσουν και να εργαστούν στην πόλη.

Ένα άλλο πολιτισμικό και ιδεολογικό χάσμα μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας, το οποίο βαθαίνει με τον πόλεμο, είναι η διαφορετική αντίληψη για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και το σοβιετικό παρελθόν. Ένας λόγος για την εμπιστοσύνη των Ρώσων στη στρατιωτική τους ισχύ είναι το ισχυρό έργο της ρωσικής προπαγάνδας για το αήττητο του σοβιετικού στρατού και τον υπερτονισμένο ηρωισμό των Ρώσων στρατιωτών στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η σύγχρονη ιδεολογία του Ζ-ρωσσισμού στον πόλεμο της Ρωσίας εναντίον της Ουκρανίας χτίζεται γύρω από αυτή τη ρητορική μαζί με τις κορδέλες του Αγίου Γεωργίου. Η φτώχεια και τα πολυάριθμα εσωτερικά προβλήματα της Ρωσίας επισκιάζονται βολικά από τη λατρεία (cult) της εξύμνησης της νίκης επί της Γερμανίας, τον μύθο του «φανατισμού της νίκης». Οι Ρώσοι θεωρούν την Ημέρα της Νίκης, 9η Μαΐου, ως οικογενειακή και εθνική εορτή που διαμορφώνει την ταυτότητά τους. Χιλιάδες άνθρωποι συμμετέχουν σε παρελάσεις, μικρά παιδιά επιβαίνουν σε τανκς του στρατού και τα οχήματα έχουν την επιγραφή «προς Βερολίνο». Οι εισβολείς κάνουν ό,τι μπορούν για να μεταφέρουν αυτές τις ιερές παραδόσεις της «λατρείας της νίκης» στα προσωρινά κατεχόμενα εδάφη στην Ουκρανία. Αλλά ενώ οι Ρώσοι βλέπουν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο περήφανα με το μήνυμα «Μπορούμε να το ξανακάνουμε», οι Ουκρανοί αντιμετωπίζουν το ίδιο γεγονός με την έννοια «Ποτέ ξανά».

Στην αρχή σταδιακά - και μετά τον πόλεμο ριζικά - η Ουκρανία αποστασιοποιείται από το νικηφόρο σκοτάδι της 9ης Μαΐου για να συνειδητοποιήσει αυτό το γεγονός ως τη μεγαλύτερη τραγωδία με εκατομμύρια αχρείαστα θύματα: σήμερα, το 80% στην Ουκρανία βλέπει αυτή την ημέρα ως ημέρα μνήμης για τα θύματα του πολέμου, αν και το 2012 η πλειονότητα (74%) την αντιλαμβανόταν και ως Ημέρα της Νίκης.

 

Η 9^η Μαΐου στη Ρωσία

  

Η 9^η Μαΐου στην Ουκρανία

Το ίδιο ισχύει και με την απομυθοποίηση των ηγετών της σοβιετικής περιόδου. Ενώ η λατρεία του Στάλιν και του Λένιν αποκτά νέο νόημα στη Ρωσία, οι Ουκρανοί θεωρούν αυτά τα πρόσωπα ως ξεχασμένους εδώ και καιρό δήμιους του έθνους τους. Το 50-60% των Ουκρανών τους αντιμετώπιζε αρνητικά στο παρελθόν και, από την αρχή του πολέμου, μπορούμε να δούμε το 80-85% να συμμερίζεται την ίδια άποψη.

Οι Ουκρανοί διαχωρίζουν ολοένα και πιο επιτυχημένα στη συνείδησή τους την ουκρανική τους ουσία από τη σοβιετική. Πριν από τον πόλεμο, το ένα τρίτο των Ουκρανών μετάνιωνε για την κατάρρευση της ΕΣΣΔ - σήμερα, μόνο το ένα δέκατο από αυτούς έχει αυτήν την άποψη. Εν τω μεταξύ, αυτή είναι μια ανοδική τάση στη Ρωσία: περισσότερο από το 60% είναι νοσταλγοί της ΕΣΣΔ, ακόμη και εκείνοι που δεν έχουν ζήσει ποτέ σε αυτήν. Οι Ουκρανοί αυτοπροσδιορίζονται πρωτίστως ως Ουκρανοί πολίτες και ως Ευρωπαίοι, αλλά όχι ως Σοβιετικοί. Αυτό ισχύει και για τον διαχωρισμό του ουκρανικού στρατού από τον σοβιετικό. Σύμφωνα με τους Ουκρανούς, ο στρατός τους δεν πολεμούσε μόνο για την ΕΣΣΔ αλλά και για την απελευθέρωση της Ουκρανίας.

Ανεξάρτητα από την ηλικία, την περιοχή και τη γλώσσα, οι Ουκρανοί σήμερα συνειδητοποιούν ότι όλοι έχουν έναν κοινό εχθρό: τη Ρωσία, η οποία καταπατά την ουκρανική κρατικότητα. Το νόημα του αγώνα σε αυτόν τον πόλεμο δεν είναι μόνο για την Ουκρανία: οι Ουκρανοί θεωρούν τους εαυτούς τους μέρος της Ευρώπης, επομένως είναι βέβαιοι ότι αγωνίζονται επίσης για τις ευρωπαϊκές αξίες της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Αυτό είναι το νέο σημασιολογικό φορτίο που, μαζί με την εθνική ιδέα, βοηθά τη νέα γενιά να σταθεί απέναντι στον εχθρό και να κάνει έναν πόλεμο θυσιών για τη σύγχρονη Ουκρανία.

 

Η ιδεολογία της Ρωσίας βασίζεται στους μύθους για το παρελθόν, ενώ η Ουκρανία προσπαθεί να κοιτάξει στο μέλλον.

 

© Transatlantic Dialogue Center